Cuộc sống sung túc
Một cuộc sống sung túc không đến từ thu nhập hay tiền tiết kiệm. Nó đến từ sự trật tự.
Người giàu mà lúc nào cũng lo lắng, bận rộn với đồng tiền còn khổ sở hơn cả những người nghèo thật sự.
Không có nhà triết học hay tôn giáo nào có thể sống hoàn toàn tách biệt khỏi tiền bạc. Cuộc sống kinh tế cũng là một phần quan trọng của đời sống con người. Vì thế, Montaigne—người đã cho khắc câu nói của Terentius lên xà nhà trong thư phòng mình: “Không có gì thuộc về con người mà xa lạ với ta”—chắc chắn sẽ không quên bàn đến chuyện tiền bạc.
Tuy nhiên, trong thời đại phức tạp và đầy tính toán như ngày nay, liệu những quan điểm của ông có thể áp dụng nguyên vẹn cho chúng ta hay không thì vẫn là một câu hỏi. Dẫu vậy, những trăn trở của con người về tiền bạc, dù là người giàu hay người nghèo, có lẽ chẳng khác xưa là bao.
Montaigne từng nói:
"Thật kỳ lạ làm sao! Một số người lại khao khát cuộc sống thanh bần đến mức ném hết của cải xuống biển, trong khi cũng có không ít người khác lặn lội mò mẫm dưới đáy biển để tìm kiếm những kho báu ấy."
Rồi ông nhắc đến câu nói của Epicurus:
"Giàu có chính là gánh nặng."
Ngẫm lại thì thấy cũng có lý—sự keo kiệt không phải do nghèo khó tạo ra, mà chính là bởi sở hữu quá nhiều.
Thế nhưng, chính Montaigne—người có những quan điểm như vậy—lại là một người rất giàu có. Gia đình ông vốn là tầng lớp tư sản ở vùng Bordeaux qua nhiều thế hệ, và chúng ta thậm chí có thể lần ngược dòng gia phả của ông đến tận thế kỷ XIV.
Thành phố Bordeaux là một cảng quan trọng, kế thừa sự giàu có và nền văn hóa từ thời La Mã cổ đại. Ở đó, cụ cố của Montaigne, ông Raymond, đã mở một cửa hàng buôn bán thuốc nhuộm, rượu vang, cá tuyết muối, cá trích… trên con phố mang tên La Rousselle—một cái tên vẫn còn tồn tại đến ngày nay. Nhưng trước khi qua đời, ông đã mua lại một tòa lâu đài cùng một khu đất nông nghiệp rộng lớn gần Bergerac, từng thuộc về một gia đình quý tộc, và nhờ đó gia đình ông chính thức bước vào hàng ngũ quý tộc.
Cha của Montaigne, ông Pierre, từng tháp tùng vua François I trong chiến dịch chinh phạt nước Ý, rồi sau này còn trở thành thị trưởng thành phố Bordeaux. Như đã nhắc trước đó, Michel de Montaigne—tác giả của Tùy bút—đã được nuôi dạy trong một môi trường đặc biệt xa hoa. Kiểu giáo dục mà ông nhận được không phải gia đình giàu có nào cũng có thể chu cấp nổi. Ông cũng từng ghi lại rằng, có thời điểm, trên những cánh đồng nho rộng hàng trăm hecta xung quanh lâu đài của gia đình, có gần một trăm tá điền làm việc. Rõ ràng, Montaigne có một cuộc sống không thể so sánh với những người trong tầng lớp trung lưu chật vật với đồng lương ít ỏi sau khi đã trừ thuế má.
Dù vậy, Montaigne vẫn nhìn lại đời sống kinh tế của chính mình và cho rằng, trong suốt cuộc đời, ông đã trải qua ba giai đoạn sống khác nhau.
Giai đoạn đầu tiên có thể gọi là thời kỳ còn dựa vào cha mẹ. Sau khi tốt nghiệp đại học, Montaigne có một công việc trong Tòa án tối cao, hưởng lương ổn định. Nhưng khi ấy, mọi việc trong nhà vẫn do cha ông quản lý chặt chẽ. Khoảng thời gian này kéo dài từ những năm ông ngoài hai mươi cho đến hơn ba mươi tuổi—về cơ bản là quãng đời độc thân của ông.
Do được nuôi dạy trong cảnh nhung lụa, lại là người vui vẻ, yêu thích mọi thú vui trong cuộc sống, nên có vẻ Montaigne đã tiêu pha rất thoải mái trong thời kỳ này. Ông không quen với việc lập ngân sách hay ghi chép sổ sách chi tiêu, mà sống theo kiểu “phó mặc tất cả cho sự tùy hứng của số phận”, như chính ông từng viết. Khi tiền không đủ, ông đơn giản đi vay mà chẳng mấy bận tâm. Những người xung quanh cũng sẵn lòng cho ông vay mà không chút lưỡng lự—điều này cũng dễ hiểu thôi, bởi ông là trưởng nam của gia đình Montaigne danh giá. Dù khoản nợ có quá hạn đi chăng nữa, chắc cũng chẳng ai lo lắng quá mức.
Nhưng bản thân Montaigne lại không nghĩ như vậy. Ông tin rằng, chính sự chân thành của mình—tức là luôn ý thức rằng “tiền vay là của người khác, phải mau chóng trả lại”—đã khiến mọi người sẵn sàng cho ông vay.
Vốn là người có giáo dưỡng, lại hiền lành và ghét những hành động trơ trẽn hay thô lỗ, Montaigne hẳn thấy việc mang ơn ai đó vì một khoản nợ là điều vô cùng nặng nề. Ông từng viết rằng: “Việc trả nợ mang lại niềm vui giống như khi ta được cởi bỏ một chiếc áo của kẻ nô lệ”. Có những lúc ông cần tiền gấp đến mức phải bán cả áo quần, thậm chí là cả ngựa. Nhưng dù thế nào đi nữa, ông vẫn là một người sung túc. Chính Montaigne cũng thừa nhận rằng, đây là quãng thời gian đẹp nhất trong cuộc đời ông.
Giai đoạn thứ hai trong cuộc đời Montaigne là khi ông bắt đầu có ý thức rằng mình cần phải tiết kiệm tiền. Đó là khi ông kết hôn, kế thừa tài sản từ cha, con cái lần lượt ra đời, và ông phải tự mình quán xuyến một gia đình lớn. Khoảng thời gian này kéo dài từ lúc ông ngoài bốn mươi đến năm mươi tuổi—độ tuổi được xem là chín chắn, từng trải.
Trên đời này, với những ai sống lương thiện thì khó mà có được khoản lợi nhuận nào quá lớn. Vì vậy, cách duy nhất để tích lũy tài sản chỉ có thể là tiết kiệm trong sinh hoạt hằng ngày. Montaigne cũng không đặt kỳ vọng vào những kế hoạch lâu dài, bởi đối với tiền bạc, mọi dự định xa xôi đều chỉ là những “giấc mơ, như mây bay”—chỉ khi nào tiền thực sự nằm trong tay thì mới có thể chắc chắn.
Thế là, cũng như bao người khác, Montaigne bắt đầu một cách sống tiết kiệm, chắt chiu từng đồng nhỏ nhặt để chuẩn bị cho những bất trắc của cuộc đời. Những người bạn cũ, từng biết ông là một người phóng khoáng, đều bật cười trước sự thay đổi này. Họ bảo ông rằng: “Có tiết kiệm bao nhiêu thì cũng không thể tránh hết mọi bất hạnh được đâu.” Nhưng khi ấy, Montaigne—giờ đã trở thành một người đàn ông chín chắn—chỉ nghiêm túc trả lời: “Nhưng ít nhất cũng có thể tránh được một vài bất hạnh trong số đó.”
Thế nhưng, ông cũng phải thú nhận rằng, giai đoạn này là “một quãng đời đầy lo âu không dứt”. Montaigne vốn nổi tiếng là một người thẳng thắn, cởi mở, nhưng trong thời gian này, chính ông lại thường xuyên nói dối. Nếu có tiền, ông phải tỏ ra như thể mình không có; còn khi thực sự không có tiền, ông lại không muốn để lộ vẻ túng thiếu. Đó là cách mà xã hội vận hành, và chẳng biết từ lúc nào, ông cũng đã bị cuốn vào vòng xoáy ấy.
Dù có bao nhiêu tiền đi nữa, việc tiêu xài hoang phí vẫn khiến ông cảm thấy khó chịu. Lúc này, những nỗi bất an mà trước đây ông chưa từng có—sự nghi ngờ, cảnh giác đối với người khác—cũng bắt đầu len lỏi vào tâm trí ông. Montaigne dần nhận ra rằng, cái khổ của việc kiếm tiền chưa đáng sợ bằng cái khổ của việc giữ tiền.
Và khi đã nhận thức được điều này, ông viết:
“Điều nguy hiểm nhất trong chuyện tiết kiệm là ở chỗ: không dễ để đặt ra một giới hạn hợp lý, cũng không dễ để dừng lại đúng lúc. Rốt cuộc, số tiền vất vả dành dụm được lại trở thành thứ không thể tiêu xài. Vì vậy, trong mắt tôi, người giàu có ai cũng hóa thành keo kiệt. Một cuộc sống sung túc không thực sự đến từ thu nhập hay tiền tiết kiệm. Nó đến từ trật tự trong đời sống. Một người giàu mà lúc nào cũng vất vả, lo âu, thì còn khổ sở hơn cả một người nghèo đơn thuần.”
Đó chính là bài học mà Montaigne rút ra từ giai đoạn thứ hai của cuộc đời mình.
Giai đoạn thứ ba trong cuộc đời Montaigne chính là khi ông buông bỏ những lo toan về tiền bạc. Ông viết: “Một chuyến hành trình vĩ đại đã làm tan biến những suy nghĩ ngớ ngẩn trước kia của tôi.” Thật vậy, kể từ đó, ông để mọi thứ—thu nhập và chi tiêu—thuận theo tự nhiên, không còn ép bản thân phải tích lũy hay keo kiệt giữ lại những khoản đáng lẽ nên chi tiêu.
Ông bày tỏ rõ quan điểm của mình: “Giờ đây tôi hoàn toàn sống theo kiểu ‘hôm nay có gì thì dùng nấy’, chỉ cần có đủ để trang trải nhu cầu hằng ngày là đủ. Thật ra, ngay cả nếu có tích lũy cả núi tiền cho những tình huống bất trắc thì cũng vẫn không đủ. Còn nếu ta dành dụm tiền, chẳng phải cũng là để có lúc tiêu vào những điều thú vị hay sao? Tôi thực sự biết ơn vì sự thay đổi trong tâm thức này đã đến đúng vào lúc con người dễ trở nên keo kiệt nhất. Nó đã giúp tôi tránh khỏi căn bệnh bủn xỉn—căn bệnh phổ biến nhất của tuổi già, và cũng là một trong những sự điên rồ khó cứu chữa nhất.”
Sau khi trình bày quan điểm, như thường lệ, Montaigne thêm vào hai câu chuyện thú vị.
Câu chuyện thứ nhất kể về một người tên Feraules, người đã trao toàn bộ tài sản kếch xù của mình cho một người bạn trẻ tuổi nghèo khó. Đổi lại, chàng trai ấy có trách nhiệm chăm sóc ông suốt đời. Nhờ vậy, cả hai đều sống trọn vẹn một cuộc đời hạnh phúc.
Câu chuyện thứ hai là về một vị giám mục mà Montaigne quen biết. Vị này hoàn toàn tin tưởng vào người hầu của mình, giao phó toàn bộ việc quản lý tài chính và sinh hoạt cho anh ta, trong khi bản thân sống như một vị khách, chẳng phải bận tâm đến bất kỳ nỗi lo nào trong cuộc sống. Nhờ vậy, ông đã tận hưởng một cuộc đời yên bình, không vướng bận chuyện tiền nong.
Sau đó, Montaigne kết luận bằng một suy nghĩ rất đặc trưng của ông:
“Tin vào lòng tốt của người khác chính là một minh chứng không nhỏ cho lòng tốt của chính mình. Chúa Trời rất vui lòng giúp đỡ những ai sống với niềm tin ấy.”
Câu nói này có vẻ quá lạc quan, đặc biệt là trong thời đại thực dụng của chúng ta ngày nay. Nhưng nếu nhìn nhận một cách bớt khắt khe, ta vẫn không thể phủ nhận một sự thật: nếu chỉ nhìn người khác bằng con mắt nghi ngờ—“người ta gặp có thể là kẻ trộm”—thì chúng ta cũng tự đánh mất đi phần nào sự trong sáng trong tâm hồn mình. Có lẽ, Montaigne cũng chỉ muốn nhấn mạnh đến điều này.
Nhận thức ấy càng rõ hơn trong câu nói tiếp theo của ông:
“Nếu thật sự có ai đó đáng tin cậy, tôi cũng muốn giao phó mọi thứ cho người ấy để có thể sống những ngày tháng cuối đời thật thảnh thơi. Một trong những mong muốn lớn nhất của tôi lúc này là tìm được một chàng rể có thể chăm lo cho tuổi già của tôi… Nhưng than ôi! Chúng ta đang sống trong một thời đại mà ngay cả lòng trung thành của chính con cái mình cũng không thể trông cậy được.”
Những dòng cuối cùng này cho thấy rằng Montaigne không hề nói lên những quan điểm của mình với tư cách một người lạc quan hời hợt. Trái lại, trong đó phảng phất nỗi cô đơn của ông vào những năm tháng cuối đời.
Montaigne có sáu người con, nhưng tất cả lần lượt qua đời, chỉ còn lại duy nhất cô con gái Léonor. Sau này, ông gả nàng đi, nhưng hy vọng mà ông từng viết ra cũng nhanh chóng tan biến. Chàng rể của Montaigne, chỉ mới cưới chưa đầy ba tuần, đã rời bỏ Périgord cùng với Léonor, lấy lý do không chịu nổi cái nóng mùa hè nơi đây, và trở về quê nhà ở Saintonge.
Dẫu vậy, kết luận cuối cùng của Montaigne lại rất điềm tĩnh và thấu đáo:
"Tất cả những điều tôi vừa trình bày chỉ là suy nghĩ cá nhân của riêng tôi. Còn nhìn chung, đối với những ai có bản chất khác tôi, thì việc nỗ lực gây dựng một gia đình yên ấm, trật tự, và sung túc vẫn có thể là một mục tiêu đầy ý nghĩa, đem lại niềm vui và động lực trong cuộc sống. Tôi hoàn toàn không phủ nhận điều đó."